ميرزا حبيب الله رشتي در سال 1363ه. ق در نجف اشرف تدريس را شروع کرد اما به احترام استادش، شيخ انصاري تا وقتي زنده بود به تدريس رسميت نبخشيد. اما پس از رحلت شيخ انصاري، شاگردان شيخ به وي رجوع کرده وميرزا حبيب الله نيز به پرورش آنان همت گماشت. برخي تعداد شاگردان ايشان را بيش از 500 نفر ذکر کردهاند که ذکر نام همه آنها در اينجا امکانپذير نيست لذا تنها به معرفي چند تن از نامآوران و بزرگاني که شاگردي ايشان را کرده اند مي پردازيم.
آيت الله سيد محمد کاظم يزدي
از فقهاي نامدار شيعيان جهان در قرن گذشته بود. آنچه مايه شهرت وي گرديد، يکي تسلط بر مسائل فقهي و تأليف کتاب «عروة الوثقي» بود که بسيار مورد توجه فقها تا عصر حاضر قرار گرفت، و دوم زعامت و رهبري شيعيان در دورهٰ مشروطه در تاريخ ايران است. وي، که نسبت به جريان مشروطه در ابتدا ابراز نظر نميکرد، به علت فشار مشروطه خواهان براي گرفتن رأي موافق از او براي همراهي مردم با مشروطهخواهي، در آخر مخالفت خويش را با مشروطه اظهار کرد و به عنوان شخصيت طراز اول ضدِمشروطه در ميان علما نامدار شد. سيد محمدکاظم يزدي، زندگي زاهدانهاي داشت و شاگردان زيادي را در حوزه نجف پرورش داد. از آثار وي، «مدرسه سيد» در نجف است که تا سالهاي اخير کانون فقها و اصوليان در حوزه نجف بود. نقش وي در مبارزه با استعمار انگليس، در منابع تاريخي مربوط به حوادت سالهاي ۱۹۲۰ و نفوذ نيروهاي انگليسي به عراق، ثبت شدهاست.
آيت الله آقا ضياء الدين عراقي
آقا ضياءالدين از بهترين شاگردان ميرزا حبيب الله رشتي،آخوند خراساني ، علامه يزدي، مرحوم همداني، آقا شريعت اصفهاني و سيد فشاركي به شمار مي رفت و خود سالهاي متمادي در حوزه نجف از مدرسان بزرگ محسوب مي شد. مرحوم آقا ضياء معاصر با آيت الله نائيني ، آيت الله اصفهاني (كمپاني) و آيت الله سيدابوالحسن اصفهاني بود كه اين چهار نفر در عداد استادان فقها و مراجع طراز اول جهان تشيع بودند و اغلب مراجع بعدي شيعه، از كرسي درس آنها به درجه اجتهاد رسيدند. مرحوم مقدس تبريزي در ريحانه الادب مي نويسد: «آقاي آقا ضياءالدين عراقي از مراجع طراز اول شيعه و از فحول علماي اماميه بود. حوزه درس فقه و اصول او در نجف اشرف محل استفاده علما و آيات عرب و عجم گرديد. در تقرير مسائل اصول فقهي و بيان احكام ، حسن تحرير و تقرير به عصر خويش بي مانند بود. آقا ضياء در اصول ، مقالاتي به رشته تحرير درآورد و شرحي هم بر تبصره علامه نوشت.اين مرد بزرگ سرانجام پس از عمري تلاش و تحقيق و تدريس در سال 1361 دنياي فاني را وداع گفت.
آيت الله حاجي ميرزا حسين نائيني
ايشان ابتدا در اصفهان نزد «جهانگيرخان قشقايي» به تحصيل پرداخت. پس از آموختن فقه و اصول از محضر حاج شيخ محمدحسين فرزند علامه مجلسي براي ادامه تحصيل عازم عتبات عاليات شد. بيشتر انديشمندان معاصر از جمله آيت الله خويي، ميرزا هاشم آملي و..از شاگردان وي بودهاند.
کتاب ارزشمند«تنبيه الامة و تنزيه الملة» را در قيام مشروطيت در پشتيباني از آن نوشت و در سال 1327 چاپ شد. اين عالم وارسته در سال 1355 ه. ق دار دنيا را وداع گفت و به ديدار دوست شتافت.
آيت الله شيخ فضل الله نوري
در سال 1259 ه. ق در خانوادهاي روحاني ديده به جهان گشود. در جواني براي تحصيل به نجف اشرف عززيمت کرد و از محضر عالمان طراز اول آن ديار از جمله ميرزا حبيب الله رشتيٰ شيخ راضي استفاده کرد پس از آن همراه دايياش، علامه محدث نوري به سامرا رفت.
سالهاي حدود 1300 ه. ق به تهران بازگشت و در رديف مجتهدين طراز اول تهران قرار گرفت و در جنبش تنباکو همراه ميرزاي آشتياني به فعاليت پرداخت. ايشان نقش به سزايي در مشروطيت داشتند.
آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني
سيد ابوالحسن اصفهاني از مراجع تقليد شيعه در سال ۱۲۸۴ در روستاي «مديسه» لنجان اصفهان به دنيا آمد.نسبش با ۳۲ واسطه به موسي بن جعفر ميرسد.دروس ابتدايي را در زادگاهش آغاز نمود و سپس براي فراگيري علوم ديني به حوزه علميه اصفهان مهاجرت كرد و از حلقه درس کلباسي، چهارسوقي، درچهاي، جهانگيرخان قشقايي استفاده كرد. در سال ۱۳۰۷ به حوزههاي علميه نجف و سامرا رفت و از اساتيدي چون: ميرزا محمدحسن شيرازي، ميرزا حبيبالله رشتي، فاضل شربياني، محمدحسن مامقاني، سيد محمد کاظم يزدي، آخوند خراساني، ميرزا محمدتقي شيرازي و شريعت اصفهاني بهره برد.
پس از درگذشت آخوند خراساني، به تدريس پرداخت و به عنوان يک مجتهد و نامزدي براي مرجعيت ديني مطرح گرديد.
در زمان حيات ميرزا حسين نائيني و آقا ضياءالدين عراقي، بسياري از فقها، محفل علمي و فقهي او را برتر دانستند؛ تا جايي که پس از مرگ ميرزاي نائيني، مرجعيت ديني در او متمرکز شد و اين انحصار تا ۱۰ سال به طول انجاميد. سرانجام اين مرجع بزرگوار در سال 1365 ه. ق چشم از جهان فروبست و جهان تشيع را به سوگ نشاند.
آيت الله سيد ابوالقاسم اشکوري
پدرش سيد معصوم حسيني اشکوري نام داشت. سال 1325 ه. ق چشم به جهان گشود، در جوانى به اتفاق برادرانش سيد جعفر و سيد مرتضى به نجف رفت و در محضر استاداني چون ميرزا حبيبالله رشتى حاضر شد.
سپس خود مقام مرجعيت يافت و به تربيت شاگردان پرداخت. در اواخر عمر به بيمارى دماغى مبتلا شد و دچار نسيان گشت و از مقلدان خود خواست كه فتاوى وى را به كار نبندند و از مجتهد ديگرى تقليد كنند.
آثار وى: «بغيه الطالب فى حاشيه المكاسب» كه شرح «مكاسب» شيخ مرتضى انصارى است؛ «جواهر العقول فى شرح فرائد الاصول» كه شرح «رسائل» شيخ مرتضى انصارى است.
ايشان در نجف اشرف به رحت ايزدي پيوست و همان جا دفن شد.
برخی دیگر از شاگردان او عبارتند از:
آیت الله شعبان دیوشلی (لنگرودی)
آیت الله عبدالله مازندرانی (لنگرودی)
آیت الله میر بحرالعلوم رشتی
آیت الله حاجی آقا میر رشتی
آیت الله علی رشتی
آیت الله عبدالغنی بادکوبهای
آیت الله محمدابراهیم مجتهد رشتی
آیت الله ملا محمد خمامی
آیت الله سید حسن صدر
آیت الله سید عبدالمجید کروخی
آیت الله حسین لاکانی
آیت الله عبدالرسول حجت انصاری
آیت الله محمدعلی مدرس چهاردهی
آیت الله محمدرضا حکیمی
آیت الله ابوالفضل تهرانی
آیت الله ابوالحسن انگجی
آیت الله محمدحسن ممقانی
آیت الله سید علیاکبر فال اسیری
آیت الله سید حسن همدانی
آیت الله سید صادق قمی
آیت الله حسن تویسرکانی
آیت الله محمدباقر بهاری همدانی
آیت الله سید عبدالکریم اعرجی
آیت الله احمد دیلارستاقی لاریجانی
آیت الله سید علی آقا میری دزفولی
آیت الله علی گیگاسری فومنی
آیت الله محمدرضا تنکابنی
آیت الله سید محمود روحانی
فرآوری: گروه حوزه علمیه
منابع:
کتاب نقباء البشر
کتاب معجم الرجال
کتاب مشاهیر گیلان
کتاب حدیث پارسایی